xrisima: Υπόγειες διαδρομές στην Αθήνα: Αδριάνειο Υδραγωγείο (στα ίχνη...)

Κυριακή 29 Μαρτίου 2015

Υπόγειες διαδρομές στην Αθήνα: Αδριάνειο Υδραγωγείο (στα ίχνη...)

«…Μπορεί να υπάρχουν δίκτυα από χιλιόμετρα αρχαίων υπογείων στοών κάτω από την Αθήνα...;»

Οι υπόγειες στοές των αρχαίων υδραγωγείων της Αθήνας κάποτε μετέφεραν το νερό από τις πηγές του, μέχρι το κέντρο της πόλης.

Οι περισσότερες από αυτές σήμερα είναι ανενεργές και ξεχασμένες στη λήθη μέσα στα έγκατα του αθηναϊκού υπεδάφους, χωρίς πρόσβαση από την επιφάνεια, και συνήθως εμφανίζονται απρόσμενα σε κάποιο υπόγειο τεχνικό έργο, όπως το μετρό. Ελάχιστες είναι προσβάσιμες, αλλά δε συνεχίζουν παρά για λίγα μόνο μέτρα. Άλλες, αποκλεισμένες, δε γνωρίζουμε τι διαδρομές μπορεί να ακολουθούν, ενώ μεμονωμένες είναι οι περιπτώσεις που οι αρχαίες σήραγγες μεταφέρουν νερό μέχρι και σήμερα!

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το υδραγωγείο του Υμηττού (4ος αι. π.Χ., διαδέχτηκε το Πεισιστράτειο), το νερό του οποίου τροφοδοτεί τον Εθνικό Κήπο, ακολουθώντας περίπου τη διεύθυνση της πορείας του ποταμού Ιλισού.

Ένα άλλο παράδειγμα, το ρωμαϊκό Αδριάνειο υδραγωγείο, αποτελεί σήμερα τη μοναδική περίπτωση πλήρους καταγεγραμμένης αρχαίας αθηναϊκής σήραγγας με έκταση και χαρακτήρα δικτύου. Σφραγισμένα πηγάδια κατά μήκος της διαδρομής, κατεβαίνουν στο τούνελ που από τους πρόποδες της Πάρνηθας αλλά και της Πεντέλης, διανύει περίπου 25 χιλιόμετρα μέχρι την Αθήνα. Η υπόγεια σήραγγά του λειτουργεί ακόμη μεταφέροντας νερό, 1873 χρόνια μετά την κατασκευή του!

Η ΕΥΔΑΠ σκοπεύει να εξερευνήσει το Αδριάνειο στο σύνολό του και να καταγράψει την υφιστάμενη εσωτερική κατάστασή του, πραγματοποιώντας φωτογράφηση και βιντεοσκόπηση του εσωτερικού του, ώστε να εκτιμηθεί η σημερινή παροχετευτικότητά του και να αξιολογηθεί η ποιότητα του νερού που μεταφέρει. Τελικός στόχος είναι να εξεταστεί η δυνατότητα άρδευσης δημόσιων εκτάσεων από αυτό το νερό, ώστε να πάψει να πηγαίνει πλέον χαμένο! Η αρχή αυτής της προσπάθειας έγινε το 1999 με το παράδειγμα του Δήμου Μεταμόρφωσης.

Συνολική εξερεύνηση και τοπογράφηση των στοών και των πηγαδιών του υδραγωγείου, είχε πραγματοποιηθεί στις αρχές του περασμένου αιώνα από την ΟΥΛΕΝ, όταν το Αδριάνειο επισκευάστηκε και λειτούργησε για τελευταία φορά. Σήμερα, το εγχείρημα αυτό πρόκειται να πραγματοποιηθεί ξανά, εξυπηρετώντας τους σκοπούς της ΕΥΔΑΠ, αλλά και τις ανάγκες μιας προσωπικής επιστημονικής διατριβής (Ph.D) στο ΕΜΠ, με αντικείμενο την αποτύπωση και αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων υπόγειων υδραγωγείων της Αττικής.

Βρισκόμαστε λοιπόν προ των πυλών μιας μεγάλης και άκρως ενδιαφέρουσας υπόγειας εξερεύνησης, που αναμένεται προσεχώς! Προς το παρόν όμως, ας ανακαλύψουμε τα ίχνη της αρχαίας υπόγειας στοάς μέσα και έξω από την πόλη.

Φωτογραφίες πηγαδιών, μικρών τμημάτων στοών που είναι προσβάσιμα, χαρακτηριστικά σημεία, επιγραφές, ενδεικτικά σχέδια, και αρκετές κατατοπιστικές πληροφορίες για το Αδριάνειο από δύο ειδικούς, καλύπτουν τα βασικότερα από όσα πρέπει να γνωρίζουμε για το σημαντικό υπόγειο αυτό έργο της αρχαίας Αθήνας.

Ξεκινάμε με τη σημαντική περιγραφή του κ. Χιώτη, εμπλουτισμένη με φωτογραφίες και σχόλια, την οποία ακολουθεί κείμενο της κ. Νεστορίδη με περισσότερα ιστορικά στοιχεία και τεχνικά χαρακτηριστικά του υδραγωγείου.

Στάθης Χιώτης, Δρ. Μεταλλειολόγος Μηχανικός, πρ. Διευθυντής & Σύμβουλος Ι.Γ.Μ.Ε.

Το Αδριάνειο υδραγωγείο είναι ένα σύνθετο και εντυπωσιακό έργο, εξ ολοκλήρου υπόγειο, αποτελούμενο από σήραγγα και φρέατα που φθάνουν σε βάθος τα σαράντα μέτρα. Ο βασικός κορμός του αποτελείται από σήραγγα μήκους 20 περίπου χιλιομέτρων που ξεκινάει από το Ολυμπιακό Χωριό (Αχαρναί) και καταλήγει στην Δεξαμενή στους πρόποδες του Λυκαβηττού (Κολωνάκι). (Δείτε εδώ το άρθρο της ΟΜΑΔΑΣ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ για την δεξαμενή)

Η κατασκευή του, που συνέπεσε με περίοδο ξηρασίας για την Αθήνα, ξεκίνησε το 125 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Αδριανού και ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. Έργο πολυσυλλεκτικό, συγκέντρωνε τα νερά πηγών της Πάρνηθας με δύο κτιστά κανάλια, στο μεγαλύτερο μέρος τους καλυμμένα με πλάκες στην επιφάνεια του εδάφους ή και κάτω από αυτήν (υδραγωγείο Καρυδιάς, υδραγωγείο Βαρυμπόμπης ενισχυόμενο από την πηγή Κιθάρα).

Πηγάδι του κλάδου της Βαρυμπόμπης, και το κτιστό υπόγειο κανάλι του υδραγωγείου προς το Ολυμπιακό χωριό (βλέπε παρακάτω χάρτη).

-------------------------------

Πηγάδι από τον πυθμένα του οποίου διέρχεται η σήραγγα που μεταφέρει το νερό από την πηγή, στη δεξαμενή της Κιθάρας (Βασιλικά κτήματα, Τατόι).

Το Αδριάνειο ήταν ένα σπουδαίο ρωμαϊκό τεχνικό έργο, που επαναλειτούργησε το 19ο αιώνα, με διατήρηση της αρχαίας σήραγγας έως τον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων (από εκεί έως τη Δεξαμενή αργότερα τοποθετήθηκε μεταλλικός αγωγός), η οποία αποτελεί επίτευγμα σχεδίασης και χάραξης υπόγειου έργου, όχι απλά γιατί είναι κεκλιμένη σε όλο της το μήκος με ελεγχόμενη κλίση, αλλά διότι επίσης υλοποιεί σύνθετο ελιγμό προκειμένου να περάσει κάτω από τον Κηφισό ποταμό, ενώ περνάει κάτω και από δύο γειτονικά ρέματα.

Το αρχικό τμήμα της σήραγγας μήκους οκτακοσίων περίπου μέτρων ορύχθηκε δέκα μέτρα χαμηλότερα από τη στάθμη του φρεάτιου ορίζοντα, με όλες τις δυσκολίες που αυτό συνεπάγεται. Είναι πιθανό ότι το τμήμα της σήραγγας από τον Κηφισό μέχρι το βορειότερο άκρο της εξορύχθηκε προς τα ανάντη (προς τις πηγές), ώστε να αποστραγγίζεται.

Στην επόμενη φωτογραφία, το Αδριάνειο περνάει τον Κηφισό (Χελιδονού) μέσω μεταλλικού αγωγού που τοποθετήθηκε κατά τη σύγχρονη εποχή, παρακάμπτοντας το αρχαίο τμήμα που καταστράφηκε σε καταιγίδα στις 21/2/1930. Στο μέσον του αγωγού υπάρχει φρέαρ εκτόνωσης.

Το εντυπωσιακότερο στοιχείο του υδραγωγείου είναι η βόρεια απόληξη του έργου στο Ολυμπιακό Χωριό (Αχαρναί). Προκειμένου να παραλάβει το νερό από πηγές της Πάρνηθας, η σήραγγα συνδέεται με την επιφάνεια μέσω κεκλιμένης στοάς μήκους 90 μ. υπό κλίση 20o.

Η είσοδος και το εσωτερικό της κεκλιμένης στοάς

Το άκρο της σήραγγας ευρίσκεται σε βάθος 30,5 μ. κάτω από την επιφάνεια και στην περιοχή η στάθμη του φρεάτιου ορίζοντα είναι σήμερα σε βάθος 20 μέτρων, όπως μετρήθηκε σε γειτονική υδρογεώτρηση (Βρέλλης, 2010).

Το Αδριάνειο λειτούργησε για μερικούς αιώνες και το διαδέχθηκε ένα άλλο υδραγωγείο στα μέσα του 5ου αι. μ.Χ., το Υστερορωμαϊκό. Το νεότερο αυτό υδραγωγείο, τεχνολογικά ευρίσκεται στον αντίποδα του Αδριάνειου, γιατί αποτελείται από επιφανειακά έργα και τις γνωστές υδατογέφυρες Περισσού και Φιλοθέης που στήριζαν υδαταγωγούς. Με εξαίρεση μικρή σήραγγα στον Περισσό, τα υπόλοιπα έργα είναι κτιστά κανάλια στην επιφάνεια ή σε μικρό βάθος. Βασικό πλεονέκτημα της κατασκευής αυτής είναι η μείωση των απωλειών νερού και η σταθερότητα της κατασκευής.

Μια σημαντική διαφορά των υδραγωγείων αυτών είναι ότι το Αδριάνειο διοχετεύει νερό σε ένα μόνο σημείο, τη δεξαμενή στο Λυκαβηττό. Αντίθετα το υστερορωμαϊκό είναι ένα σύνθετο δίκτυο διαχείρισης νερού που διανέμει το νερό σε όλη του τη διαδρομή, με τη βοήθεια δεξαμενών. Οι ανασκαφές για το μετρό έφεραν στο φως τρεις δεξαμενές, στο σταθμό Νερατζιώτισσα, πλησίον του Ολυμπιακού Σταδίου η οποία είναι επισκέψιμη, και στη Σπύρου Λούη που επιχώθηκε κάτω από την διεύρυνση της λεωφόρου.

Συχνά γίνεται σύγχυση που αποδίδει τα παραπάνω ρωμαϊκά τόξα στο Αδριάνειο υδραγωγείο, όμως η στάθμη του υδαταγωγού τους είναι κάτω από τη στάθμη της σήραγγας του Αδριανείου και δεν θα μπορούσε να διοχετευθεί το νερό τους προς την σήραγγα με φυσική ροή. Μάλιστα, το ύστερο αυτό υδραγωγείο έδινε κίνηση σε έναν υδρόμυλο ελάχιστα γνωστό, μα από τους καλλίτερα διατηρημένους της αρχαιότητας, στην αρχαία Αγορά όπου και η απόληξη του Αδριάνειου που βρίσκεται έξω από τον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο, αμέσως νότια από το Ελευσίνιο.

Τα χαρακτηριστικά του Αδριάνειου υδραγωγείου είναι περισσότερο γνωστά χάρις σε πληροφορίες και σχέδια από την περίοδο επαναλειτουργίας του έργου στους νεότερους χρόνους (1847-1935).

Το υδραγωγείο λειτούργησε για μερικούς αιώνες κατά την αρχαιότητα και έκτοτε λησμονήθηκε, πιθανώς μετά από κατάπτωση της σήραγγας. Το 1847 επανήλθε στην επικαιρότητα, όταν σε προσπάθειες καθαρισμού υποτιθέμενης «πηγής» που ανέβλυζε στον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων, διαπιστώθηκε ότι το νερό έφθανε εκεί μέσα από σήραγγα που είχε καταρρεύσει και φραχθεί και στο σημείο αυτό ανέβλυζε δίνοντας την εντύπωση πηγής.

Από σχέδια του έργου αποκαλύπτεται η διαδρομή και η θέση του στο χώρο, καθώς και η κατάσταση διατήρησης και η υποστήριξη της σήραγγας, στη διαδρομή της οποίας το υδραγωγείο συγκέντρωνε επίσης και τοπικά νερά. Το πιο τεκμηριωμένο (αρχαίο) πλευρικό υδραγωγείο είναι αυτό του Χαλανδρίου, που συνέβαλλε στο φρέαρ αρ.102 στη σημερινή οδό Ελ Αλαμέιν. Πιστεύεται ότι κατέληγε σε κυκλική δεξαμενή, από την οποία η υπερχείλιση διοχετευόταν στο Αδριάνειο.

Μετέφερε νερά πηγών της Πεντέλης κατά μήκος του ρέματος Χαλανδρίου, ξεκινώντας από την τοποθεσία της Μονής Πεντέλης. Στην επόμενη φωτογραφία, το εσωτερικό της στοάς στην αρχή του υδραγωγείου στην Πεντέλη. Τα νερά είναι στάσιμα, καθώς η δίοδος έχει αποφραχθεί παρακάτω με κατάπτωση της οροφής.

[Κατά τον Αναστάσιο Παππά, στη θέση του επόμενου φανού (αρ. 103) οι γερμανικοί χάρτες εκδόσεως 1891 απεικονίζουν μη αποπεραθέν υδραγωγείο. Πρόκειται για το ακάλυπτο αρχικά υδραγωγείο εκκενώσεως του Αδριανείου για την περίπτωση βλάβης ή καθαρισμού, του οποίου τα ρέοντα ύδατα χρησιμοποίησαν οι αγρότες των γύρω εκτάσεων για την άρδευση των κτημάτων τους. Με την πάροδο του χρόνου επιμήκυναν το υδραγωγείο αφού προηγουμένως ενέργησαν για την απευθείας υδροληψία από το νερό του Αδριάνειου. Το υδραγωγείο αυτό είναι γνωστό ως υδραγωγείο Καλογρέζας, καθώς φτάνει μέχρι το εκκλησάκι των Εισοδίων της Θεοτόκου, το Μετόχι Καλογρέζας, όπου και η Μονή που ιδρύθηκε από την Αγία Φιλοθέη.]*

Στην παρακάτω φωτογραφία, ο ένας από τους τρεις μεγάλους (παράλληλους) ωοειδείς αγωγούς που φαίνονται σε τομή του εδάφους απέναντι από το Μετόχι, φραγμένος εντελώς, όπως και οι άλλοι δύο.

Το Αδριάνειο, χάρις στα βαθιά πηγάδια του, αξιοποιούσε την υπόγειο υδροφορία και σε άλλες περιοχές της διαδρομής του. Κατά την επαναλειτουργία του και μετά από συστηματική υποστύλωση της σήραγγας από τον Αρχιμηχανικό του Δήμου Αθηναίων Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, η συνολική παροχή του υδραγωγείου και των εγκαρσίων έφθασε στους θερινούς μήνες τα 7000 κ.μ. ημερησίως. Μάλιστα ο ίδιος είχε αντιληφθεί τη συμβολή της υδρομάστευσης κάτω από τον φρεάτιο ορίζοντα, γι’ αυτό και κατασκεύασε το 1903-1905 μια σειρά από βαθιά πηγάδια στην αρχή του κύριου τμήματος, μιας σήραγγας που συνέβαλλε στη θέση της κεκλιμένης στοάς (Δήμογλι), αυξάνοντας έτσι την παροχή κατά 750 κ.μ.

Η πλέον ενδιαφέρουσα τοπική υδρομάστευση όμως, περιγράφεται σε θέση ανάμεσα στο Καλυφτάκι και τη Μεταμόρφωση (Κουκουβάουνες), όπου συναντήθηκε υδροφόρος σε βάθος 15 μέτρων. Για την σύλληψη της υδροφορίας αυτής ο Πρωτοπαπαδάκης σχεδίασε και κατασκεύασε πέντε στοές εγκάρσια προς την σήραγγα, σε πέντε συνεχόμενα πηγάδια του Αδριανείου, συνολικού μήκους 500 μέτρων (Παρασκευόπουλος, 1907). Έκτοτε λοιπόν άρχισε να διαπιστώνεται ότι η συμβολή του Αδριανείου είχε φθάσει στα όριά της, οπότε και ο αρχιμηχανικός άρχισε να προωθεί την ιδέα του φράγματος του Μαραθώνα.

Γενικότερα, επειδή η σήραγγα του Αδριάνειου ευρίσκεται σε μεγάλο μήκος της σε βάθη μεγαλύτερα από 20 μέτρα, λειτουργεί ως υδρομαστευτικό έργο μέσω των φρεάτων και της ίδιας της σήραγγας, όταν ο υδροφόρος είναι υψηλότερα. Για παράδειγμα, αυτό ισχύει στην περιοχή του ΟΑΚΑ, όπου ο υδροφόρος ορίζοντας είναι σε μικρά βάθη μεταξύ των 10 και 15 μέτρων, όπως προκύπτει από γεωτρήσεις της μελέτης θεμελίωσης του Σταδίου (ΕΔΑΦΟΣ ΕΠΕ 2001).

Τέλος, ένα ασθενές σημείο του Αδριάνειου είναι ότι στο τελικό του τμήμα από τον Άγιο Δημήτριο (Αμπελόκηποι) μέχρι τη δεξαμενή στο Λυκαβηττό, η σήραγγα είναι σε μικρά βάθη (γι’ αυτό και αντικαταστάθηκε από μεταλλικό υδραγωγείο κατά την επαναλειτουργία του) και μάλιστα ευρίσκεται υψηλότερα από τον φρεάτιο ορίζοντα. Εκεί συνεπώς, αναμένονται απώλειες νερού και επειδή το περιβάλλον πέτρωμα είναι οι Αθηναϊκοί Σχιστόλιθοι, ευνοούνται καταπτώσεις της σήραγγας, όπως συνέβη στον Άγιο Δημήτριο, όπου η σήραγγα είναι σε βάθος πέντε μόλις μέτρων.

Εδώ, μια σπάνια φωτογραφία από τον εν λόγω μεταλλικό αγωγό που ξεκινάει από τον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων, εκεί δηλαδή που καταλήγει το αρχαίο τούνελ του Αδριανείου, διασχίζοντας την οδό Λουίζης Ριανκούρ. (ΦΩΤΟ: Αλέξανδρος Γλαράκης)

Έφη Νεστορίδη, Διευθύντρια Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Ε.ΥΔ.Α.Π. Α.Ε.

Ο κύριος σκοπός του Αδριάνειου Υδραγωγείου δεν ήταν η υδροδότηση της αρχαίας Αθήνας όπως πολλοί νομίζουν, αλλά η υδροδότηση της ρωμαϊκής συνοικίας της Αθήνας. Η περιοχή της αρχαίας «Πόλης Αδριανού» άρχιζε από την πύλη του Αδριανού και κάλυπτε όλο το σημερινό πάρκο του Ζαππείου, από το Καλλιμάρμαρο μέχρι την Βουλή.

Ο φιλέλληνας Αδριανός έφερε μια μικρή αναγέννηση στην περιοχή, κατασκευάζοντας διάφορα έργα. Το 131 - 132 μ.Χ. επέστρεψε στην Αθήνα με αφορμή κάποια στρατιωτική εκστρατεία. Στο διάστημα αυτό έδωσε εντολές να ξεκινήσουν πολλά έργα που σώζονται σήμερα, μεταξύ των οποίων: η ανακατασκευή του ναού του Ολυμπίου Διός, η πύλη του Αδριανού, η βιβλιοθήκη του Αδριανού, και η ανακατασκευή και επέκταση του σταδίου (σημερινό Καλλιμάρμαρο).

Η περιοχή της Αθήνας έπασχε πάντα από λειψυδρία. Οι κάτοικοι της πόλης έβρισκαν το λιγοστό νερό που χρησιμοποιούσαν σε πηγές και πηγάδια γύρω από την Ακρόπολη, σε μικρές πηγές του Υμηττού, και σε πηγές κοντά στις όχθες του Ιλισού ποταμού (πηγή της Καλλιρρόης).

Εικάζεται ότι με αφορμή την επίσκεψη του Αυτοκράτορα Αδριανού στην Αθήνα, ήρθε στο προσκήνιο το έντονο πρόβλημα της λειψυδρίας και δόθηκε εντολή από τον Αυτοκράτορα να μελετηθεί ένα νέο υδραγωγείο να φέρει νερό στην πόλη με το όνομα του. Το 134 μ.Χ. ξεκίνησε λοιπόν η κατασκευή ενός έργου υδροδότησης της Πόλης του Αδριανού από πηγές στους πρόποδες της Πάρνηθας. Το έργο ήταν τεράστιο επίτευγμα για την εποχή και αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες σήραγγες της Ρωμαϊκής Εποχής παγκοσμίως. Ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. (μέσα σε 6 χρόνια) υπό την αυτοκρατορία του Αντωνίνου του Ευσεβή.

Το υδραγωγείο αποτελείται ουσιαστικά από μια υπόγεια σήραγγα με συνολικό μήκος περί τα 25 χλμ., η οποία σκάφτηκε όλη με τα χέρια. Το έργο κατασκευάστηκε με διάνοιξη 465 φρεατίων (από 10 μέχρι 42 μ. βάθος) κατά μήκος της χάραξης. Από κάθε δύο γειτονικά φρεάτια, έσκαβαν την σήραγγα ταυτόχρονα από το ένα στο άλλο μέχρι συναντήσεως (μέθοδος ΚΑΝΑΤ). Τα φρεάτια γενικά ήταν σε αποστάσεις από 33 μ. μέχρι 38 μ. το ένα από το άλλο, και πολλά εντοπίζονται εύκολα, ακόμα και σήμερα σε διάφορα σημεία κατά μήκος της χάραξης.

Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η σήραγγα σκάφθηκε από σκλάβους χρησιμοποιώντας απλά εργαλεία λάξευσης της πέτρας όπως το σφυρί και το καλέμι. Επίσης μπορεί να χρησιμοποιούσαν αρχικά την φωτιά, για να θερμαίνουν την επιφάνεια του βράχου και να την ψύχουν απότομα με κρύο νερό, δημιουργώντας έτσι μικρορήγματα στον βράχο. Στη συνέχεια έβαζαν νερό με ασβέστη στα ρήγματα, ο οποίος λόγω της χημικής αντίδρασης, διογκωνόταν και τα μεγάλωνε. Επίσης, πιθανώς χρησιμοποιούσαν επίπεδα ξύλα και βαρίδια ή / και χάλκινα σωληνάκια, γεμάτα νερό, με γυάλινα δοχεία στα άκρα, ώστε να ορίζουν το επίπεδο και να καθορίζουν την πορεία και το βάθος της σήραγγας.

Το υπόγειο υδραγωγείο ήταν ευάλωτο σε δολιοφθορά στα σημεία όπου υπήρχαν τα φρεάτια, γι’ αυτό μετά την κατασκευή του έργου, πολλά από αυτά σφραγίστηκαν και άλλα κρύφτηκαν με παραλλαγή. Όταν ανακαλύφθηκε ξανά το υδραγωγείο προς τα τέλη του 1800, βρέθηκαν μόνο 366 φρεάτια και στα σχέδια που συνέταξε η εταιρεία ΟΥΛΕΝ στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 1900, καταγράφηκαν και αριθμήθηκαν 299 φρεάτια μέχρι το πέρας του κύριου κλάδου στην κεκλιμένη στοά. Σήμερα παραμένουν περίπου 130 φανερά φρεάτια σε δημόσιους χώρους ή ιδιοκτησίες. Ενδέχεται να υπάρχουν περισσότερα, καλυμμένα με μεταλλικά καπάκια επί του οδοστρώματος κάποιων δρόμων. Παραπάνω, πηγάδι σε δημόσιο χώρο στο Ηράκλειο, παρακάτω, μέσα σε ιδιοκτησία στο Μενίδι.

Το Αδριάνειο ήταν σχεδιασμένο να μαζεύει νερό κατά μήκος όλης της χάραξης με πολλά μικρά υδρομαστευτικά έργα όπως πηγάδια συνδεδεμένα σε αυτό με υπόγειες σήραγγες ή / και μικρά υδραγωγεία (παρακλάδια) που μετέφεραν νερό από άλλες πηγές (Κεφαλαρίου - Κοκκιναρά, Αττικού Κηφισού, Βαρβάρας - Λυκόβρυσης, Ψαλιδίου, Χαλανδρίου, κ.α.). Τα έργα συμβολής συνήθως συμπεριλάμβαναν δεξαμενές καθίζησης ή φρεάτια υπερχείλισης που προστάτευαν το υπόγειο έργο από φερτά και αυξημένη θολότητα (βλέπε παραπάνω, τη συμβολή Χαλανδρίου).

Η χάραξη της σήραγγας ξεκινά (όπως είδαμε) από την περιοχή του Ολυμπιακού Χωριού (Αχαρναί) σε υψόμετρο 250 μ. περίπου (οι πηγές από 300 μέχρι 400 μ.) και αρχικά μετέφερε νερό με βαρύτητα σε λιθόκτιστη δεξαμενή στο λόφο του Λυκαβηττού σε υψόμετρο 135 μ. Από εκεί γινόταν διανομή και το νερό έφτανε στη ρωμαϊκή συνοικία σε υψόμετρο 90 μ. Η σήραγγα, που δεν είχε λιθόκτιστη επένδυση σε όλα τα τμήματα, διέθετε μέσο πλάτος 50 εκ. και μέσο ύψος 1.23 μ., ενώ η αρχαία δεξαμενή είχε διαστάσεις 26 μ. μήκος, 9.5 μ. πλάτος και 2 μ. ύψος, και χωρητικότητα γύρω στα 500 κυβικά μέτρα νερού, ικανή να καλύψει όλη την περιοχή της αρχαίας Αθήνας.

Το Αδριάνειο υδραγωγείο, στα 25 χλμ. του συνολικού του μήκους, είχε τουλάχιστον 234 διαφορετικές διατομές, δηλαδή ανάλογα με την σύσταση του υπεδάφους η σήραγγα κατασκευαζόταν με διαφορετικές διαστάσεις και σχήμα. Σε περιοχές όπου ο άξονάς της είχε μικρή κλίση (από Μαρούσι μέχρι Αμπελοκήπους) οι διατομές ήταν μεγαλύτερες, ενώ σε εντονότερες κλίσεις ήταν μικρότερες.

	Ελάχιστο	Μέσο	Μέγιστο
Πλάτος	36 εκ.	50 εκ.	1,10 μ.
Ύψος	60 εκ.	1,23 μ.	1,60 μ.
Κλίση (τοις χιλίοις)	0,34 %₀	3,7%₀	33%₀

Το Αδριάνειο Υδραγωγείο λειτουργούσε χωρίς αλλαγές υδροδοτώντας την περιοχή της Αθήνας, μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας. Κατά άλλες απόψεις (βλ. παραπάνω) σταμάτησε να λειτουργεί πολύ νωρίτερα και αντικαταστάθηκε.

Το 1840, η Αθήνα με πληθυσμό περίπου 145.000, αντιμετώπιζε και πάλι έντονα προβλήματα λειψυδρίας. Την εποχή εκείνη ανακαλύφθηκε το αρχαίο υδραγωγείο και ξεκίνησαν μελέτες για την επαναλειτουργία του. Το 1846, επί δημαρχίας Σπύρου Βενιζέλου, η Αθήνα παρέλαβε από την κυβέρνηση άτοκο δάνειο για να εκτελέσει τις αναγκαίες επισκευές στο Αδριάνειο Υδραγωγείο, ώστε να τεθεί ξανά σε λειτουργία. Επίσης, εξερευνήθηκαν τα πηγάδια από τα οποία πότιζαν οι Τούρκοι τα χωράφια τους στην περιοχή των Αμπελοκήπων και βρέθηκε ότι ήταν συνδεδεμένα με το αρχαίο υδραγωγείο.

Τα έτη 1855 – 1857, επί δημαρχίας Γαλάνη, συνεχίστηκε ο καθαρισμός του Αδριάνειου έως την περιοχή του Χαλανδρίου. Σημαντικές επισκευές έγιναν επίσης επί δημαρχίας Π. Κυριακού (έτη 1861 - 1869). Το 1870, ο καθηγητής τοπογραφίας και γνωστός πολεοδόμος της εποχής, κ. Ιωάννης Γενισαρλής, ανακάλυψε την αρχαία δεξαμενή του Αδριανού στο λόφο του Λυκαβηττού, κάτω από πηγή που υπήρχε στην πλατεία. Η Δεξαμενή ανακατασκευάστηκε και τέθηκε σε λειτουργία. Στη νέα της μορφή είχε χωρητικότητα γύρω στα 2.200 κυβικά μέτρα νερού και λειτουργούσε με δύο θαλάμους σαν ένα μικρό διυλιστήριο. Στον ένα θάλαμο το νερό περνούσε από φίλτρο άμμου - χαλικιού και από τον δεύτερο θάλαμο έφευγε προς κατανάλωση.

Με την Μικρασιατική Καταστροφή (1922) η Αθήνα αντιμετώπισε μια ξαφνική αύξηση του πληθυσμού λόγω των προσφύγων. Ο πληθυσμός ανέβηκε από 150.000 σε 800.000 κατοίκους και η κατάσταση της ύδρευσης επιδεινώθηκε.

Το 1924 η αμερικάνικη εταιρεία ULEN Corporation ανέλαβε το έργο υδροδότησης της Αθήνας από νέες πηγές νερού και την κατασκευή νέου δικτύου ύδρευσης. Η πρώτη μέριμνα της εταιρείας ήταν να επισκευάσει το Αδριάνειο και να βελτιώσει την παροχετευτικότητά του.

Το υδραγωγείο καταγράφηκε τοπογραφικά, καθαρίστηκε, και επισκευάστηκε σχεδόν σ’ όλο το μήκος του. Επίσης το τμήμα του, από τέρμα Λεωφ. Πανόρμου μέχρι την Δεξαμενή στο Κολωνάκι, αντικαταστάθηκε με τρεις αγωγούς από χυτοσίδηρο (ένας διαμέτρου 600 χλστ. και δύο 400 χλστ.).

Επιπλέον, έγιναν σημαντικά έργα βελτίωσης των έργων υδροληψίας ώστε να αυξηθεί η υδρομαστευτική ικανότητα του υδραγωγείου. Τα έργα αποτελούνταν από διάφορα υδρομαστευτικά πηγάδια και μικροφράγματα στις πηγές Κιθάρα και Άμπολη στην περιοχή Τατοΐου.

Η σύνδεση του υδραγωγείου της Κιθάρας στον κλάδο Βαρυμπόμπης του Αδριανείου κοντά στην Αγία Κυριακή (Άμπολη).

Στο χάρτη απεικονίζεται ο κλάδος (υδραγωγείο) Βαρυμπόμπης: Ολυμπιακό χωριό - Αγ. Κυριακή (Δήμογλι - Άμπολη). Κάτω, η υδατογέφυρα που σημειώνεται στο χάρτη, μέσα από την οποία διέρχεται το υδραγωγείο!

Την ίδια εποχή κατασκευάστηκαν -όπως προαναφέρθηκε- και νέες επεκτάσεις των αρχαίων παρακλαδιών, ώστε να προστεθούν νερά από πηγές στο Δήμογλι (βλέπε παραπάνω, και το χάρτη του Ολυμπιακού χωριού) και στον Κοκκιναρά (Κεφαλάρι Κηφισιάς). Στην επόμενη φωτογραφία, το εσωτερικό σήραγγας του παράπλευρου υδραγωγείου Κοκκιναρά, που συμβάλλει στο Αδριάνειο με αγωγό, από το ρέμα Καλυφτάκι.

Μετά από τα παραπάνω έργα βελτίωσης, το Αδριάνειο Υδραγωγείο υδροδοτούσε την Αθήνα, 1800 χρόνια μετά την κατασκευή του, με κατά μέσον όρο 2,8 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού τον χρόνο! Όμως με την ολοκλήρωση της κατασκευής του Φράγματος Μαραθώνος και της σήραγγας Μπογιατίου (1929), έπαψε να είναι η κύρια πηγή νερού για την Αθήνα. Για πολλά χρόνια όμως αποτελούσε συμπληρωματική πηγή νερού.

Στις δεκαετίες 1950 - 1960 η Αθήνα μεγάλωνε συνεχώς. Υπήρχε ραγδαία ανοικοδόμηση χωρίς να προϋπάρχουν κατάλληλα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης. Σπίτια και βιομηχανίες (με απορροφητικούς βόθρους) κτίστηκαν κυριολεκτικά πάνω στο Αδριάνειο Υδραγωγείο, και καθώς ήταν σχεδιασμένο να μαζεύει υπόγεια νερά κατά μήκος της διαδρομής, κατέληξε να δέχεται τοπικά τα λύματα του λεκανοπεδίου, με αποτέλεσμα το νερό να πάψει να είναι πόσιμο.

Κατά την λειψυδρία στις αρχές του 1970 έγινε προσπάθεια να αρδευτούν τα πάρκα της πρωτεύουσας (Πεδίον του Άρεως, Εθνικός Κήπος) με νερό από το Αδριάνειο, αλλά η προσπάθεια σταμάτησε σχεδόν αμέσως γιατί κιτρίνιζαν τα φύλλα των φυτών. Έτσι, το Αδριάνειο Υδραγωγείο εγκαταλείφτηκε από την ΕΥΔΑΠ εντελώς.

Σήμερα, το δίκτυο αποχέτευσης έχει επεκταθεί και οι βόθροι στο Λεκανοπέδιο έχουν μειωθεί κατά πολύ. Η εταιρεία Αττικό Μετρό κατά την κατασκευή του Σταθμού Πανόρμου (1997) όπου αναγκάστηκε να διακόψει το υδραγωγείο, μέτρησε μέση ωριαία παροχή της τάξεως των 480 κ.μ. και παρατήρησε ότι το νερό είχε ιδιαίτερη διαύγεια.

Δειγματοληψίες του νερού που διενήργησε η ΕΥΔΑΠ κατά την περίοδο αυτή, έδειξαν ότι το νερό έχει επανέλθει σε καλά επίπεδα αλλά λόγω των πολλών πιθανών παράνομων συνδέσεων κατά μήκος της διαδρομής, δεν κρίθηκε απόλυτα ασφαλής η εκμετάλλευσή του για πόσιμο νερό. Παρ’ όλα αυτά, λειτουργεί ακόμα, 1873 χρόνια μετά την κατασκευή του!

Ήδη από το 1999, ο Δήμος Μεταμόρφωσης αρδεύει όλες τις εκτάσεις αστικού πρασίνου της περιοχής του με νερό από το Αδριάνειο. Το έργο πραγματοποιήθηκε με κοινοτική χρηματοδότηση ενσωματώνοντας παλαιές τοπικές εγκαταστάσεις ύδρευσης (αντλιοστάσιο & δεξαμενή) που υπήρχαν κατά μήκος του Αδριάνειου, και κατασκευάστηκε εκτεταμένο δίκτυο με σύγχρονο σύστημα ελέγχου που παρακολουθεί και ρυθμίζει την άρδευση των εκτάσεων με ασύρματη επικοινωνία, ελαχιστοποιώντας τις απώλειες νερού.

Σήμερα, λειτουργεί για επιπλέον ασφάλεια μονάδα υπεριώδους ακτινοβολίας (UV) για την απολύμανση του νερού, καλύπτοντας όλες τις αρδευτικές ανάγκες της περιοχής με μέση ημερήσια παροχή περί τα 100 κ.μ. Κάτι ανάλογο πρόκειται να πραγματοποιηθεί και στο ΟΑΚΑ. Στη φωτογραφία, πηγάδι εντός των σχολών ΑΣΠΑΙΤΕ πάνω από το ΟΑΚΑ, δίπλα σε παλαιό αντλιοστάσιο.

Το Αδριάνειο, εκατοντάδες χρόνια μετά την κατασκευή του, πιθανολογείται ότι έχει τμήματα με λειτουργική ασυνέχεια λόγω καταπτώσεων, αλλά συνεχίζει να μεταφέρει αρκετή ποσότητα νερού μέχρι το τέρμα του στην Πανόρμου (Άγιος Δημήτριος), όπου εκτρέπεται στο παντορροϊκό δίκτυο αποχέτευσης της Λεωφ. Αλεξάνδρας και δυστυχώς δεν χρησιμοποιείται από την ΕΥΔΑΠ.

Εξ’ άλλου, η Αδριάνειος Δεξαμενή στο Κολωνάκι δεν βρίσκεται σε κατάλληλο υψόμετρο και φυσικά δεν έχει επαρκή χωρητικότητα πια για να καλύψει περιοχές της Αθήνας, οπότε έχει από χρόνια τεθεί εκτός λειτουργίας. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Εργαζομένων της ΕΥΔΑΠ όμως, έχει μετατρέψει την οροφή της σε θερινό σινεμά. Κάθε χρόνο ανήμερα των Θεοφανείων, η Δεξαμενή έχει την τιμητική της στον αγιασμό των υδάτων, καθώς είναι η μοναδική που διατηρείται στο κέντρο της Αθήνας.